Praktijkenbank kwesties

 
 
issue
02

Taaldiversiteit

Onderzoek op superdiverse plaatsen brengt ons in contact met een veelheid aan talen. Meertaligheid speelt een rol in de wijze waarop mensen hier en nu betekenis uitwisselen en solidariteit in diversiteit ontwikkelen.


Meertaligheid

Aan de hand van taal wisselen we betekenissen uit, geven we uitdrukking aan onze identiteit en aan onze rol en positie in een gemeenschap. Op plaatsen waar mensen van verschillende afkomst nabij zijn, komen we in aanraking met verschillende talen. In het multicultureel assemblagebedrijf Tower Automotive is de werkvloer een ‘glokale’ plaats geworden. De globale wereld bepaalt er mee hoe werknemers met elkaar omgaan op de werkvloer in Gent. Werknemers hebben wortels in onder meer Rusland en Tsjetsjenië, maar ook Burundi en Rwanda. Omgaan met culturele diversiteit is een alledaags gegeven en meertaligheid maakt de uitwisseling van betekenissen complexer.

Meertaligheid manifesteert zich op verschillende manieren. In de praktijken die we onderzochten hanteren mensen verschillende moedertalen en vaak zelfs regiospecifieke dialecten. Afhankelijk van hun eigen positie op een bepaalde plaats kunnen mensen verschillende taalregisters hanteren. Zo praat het bedrijfsmanagement op een andere manier over wat er zich op de werkvloer afspeelt dan hoe de arbeiders hierover praten. Ook aan de hand van symbolen drukken we betekenis uit. Het uniform heeft voor Chiro Vlaanderen een belangrijke communicatieve functie en drukt uit dat je bij een bepaalde groep hoort. Op concrete plaatsen zien we ook hoe betrokkenen een plaats- en praktijkgebonden taalgebruik en jargon ontwikkelen. Dat is bijvoorbeeld het geval in het internationaal postbedrijf Spring Globel Mail. De ‘flow’ is er een gedeeld begrip voor dat wat arbeiders onderling afhankelijk van elkaar maakt.

Taal is nooit volledig neutraal. Taal is niet alleen een instrument om betekenissen uit te wisselen, maar geeft ook uitdrukking aan identiteiten en machtsverhoudingen. Meertaligheid leidt op concrete plaatsen en concrete momenten ook tot het vormen van verschillende deelgemeenschappen.

Met zijn allen internationale post buiten werken
Taalgemeenschappen vormen subgroepen op de werkvloer. Zo klagen Nederlandstalige werknemers van Belgische herkomst over Franstalige landgenoten die geen moeite doen om Nederlands te leren.

Learning Community Nevenstroom in Brussel bestaat uit een zeer diverse groep mensen die tweewekelijks samenkomt om samen te leren, de stad en haar uitgebreide aanbod te verkennen en Nederlands te oefenen. De meeste deelnemers spreken meerdere talen, hoewel hun Nederlands moeilijk vordert. Binnen de learning community is Nederlands de enige gemeenschappelijke en dus de voertaal. Daarnaast wordt er regelmatig getolkt naar Frans, Engels, Arabisch en Spaans, ook door de deelnemers onderling.

School van het dagelijkse leven
Uit de ervaringen van de deelnemers blijkt ook hoezeer taal de relatie tot elkaar en tot de ruimere samenleving bepaalt: taal en geletterdheid zijn een vorm van burgerschap.

In een ander Brussels project, Schatten van mensen, worden mensen met gedeelde interesses samengebracht: schatten, schattenjagers, fotografen, projectleiders, projectpartners en overige Brusselaars ontmoeten elkaar in de loop van het project. Tijdens die ontmoetingen delen cultureel diverse mensen hun interesse en passie voor ambacht en kunsten. Ze leren in diversiteit. In de ontwikkeling en uitvoering van Schatten van mensen leren de projectleiders over werken in diversiteit. Zij zoeken vooral naar manieren om te communiceren. In eerste instantie zien zij meertaligheid niet als probleem, maar gaandeweg blijkt dit een grote uitdaging. Een verhaal brengen gaat immers sterk over taal. Ze leren niet alleen dat taaldiversiteit een grote uitdaging is, maar ook dat referentiekaders cultureel beïnvloed kunnen zijn.

Kennismaking met culturele tradities, kennis en kunde
De termen ‘project’ en ‘erfgoed’ blijken bijvoorbeeld niet altijd hetzelfde ingevuld te worden door deelnemers en projectleiders. Een voorbeeld komt van een projectleider die aan een Armeense schat vraagt of zijn kunde voortkomt uit tradities. Hij antwoordt ontkennend, maar uit zijn verdere verhaal blijkt dat de kennis die hij heeft wel degelijk traditioneel is. In dit gesprek geven de twee betrokkenen een andere betekenis aan ‘traditionele kennis’. De Erfgoedcel Brussel en Citizenne leren van elkaar en van de andere projectpartners.

Voor onze zoektocht naar solidariteit in diversiteit is de wijze waarop diverse betrokkenen op concrete plaatsen in concrete praktijken met taal en taaldiversiteit omspringen bijzonder relevant. Het helpt ons een antwoord te vinden op de vraag hoe we solidariteit kunnen ontwikkelen in contexten waar er geen gedeelde taal is.


Een interventieperspectief op taaldiversiteit

Ook voor professionals en beleidsvoerders vormt meertaligheid een uitdaging. In de onderzochte praktijken zien we verschillende benaderingen terugkomen. Soms leggen we een gedeelde taal op. Een andere keer vertrekken we van meertaligheid als een gegeven waaraan we ons kunnen aanpassen. We zoeken dan alternatieven om zo veel mogelijk betekenissen uit te kunnen wisselen.

In specifieke omstandigheden zien professionals het opleggen van een taal als een goede manier om sociale cohesie en integratie te bevorderen. Zo willen ze gevoelens van uitsluiting vermijden en ook bijdragen tot integratie. Ze leggen dan formeel vast welke taal of talen er gehanteerd mogen worden.

Met zijn allen internationale post buiten werken
De meertaligheid binnen het bedrijf heeft verschillende effecten op de sociale relaties. Door zorgvuldig om te gaan met taal en taalverschillen binnen SGM creëert men een groepsgevoel en vermijdt men uitsluiting. Zo toonde een anderstalige werknemer begrip voor de keuze van SGM om drie talen als voertaal te hanteren. Hij begrijpt dat het ongepast is om zijn eigen taal te gebruiken. Een andere medewerker ziet in het gebruik van de Engelse taal een middel om anderen in de conversatie te betrekken.

Tegelijkertijd zien we dat betrokkenen in heel wat praktijken ook pragmatisch en op een flexibele manier met taal en meertaligheid omgaan. Professionals tonen zich daarbij vaak zeer creatief. Tower Automotive past een flexibel taalbeleid toe, en chefs gaan op een praktische manier om met taal. Engels, Frans en Nederlands zijn de officiële bedrijfstalen. Op de werkvloer gebruiken werknemers daarnaast ook andere talen.

Samen werken en strijden in een superdivers bedrijf
Deze positieve benadering van culturele diversiteit zie je terugkomen in verschillende praktijken. Bedrijfsleiders en vakbonden ontwikkelen een praktische aanpak waarbij voor specifieke uitdagingen oplossingen op maat gezocht worden.
De HRM-medewerkers en vakbonden bekijken taaldiversiteit bijvoorbeeld op een positieve manier door het Nederlands niet als dominante taal te gebruiken, noch als referentiepunt.

Daar waar gesproken of geschreven taal als communicatiemiddel niet werkt, zoeken professionals in verschillende praktijken ook naar alternatieve vormen om betekenissen uit te wisselen: tekeningen, pictogrammen, gebaren en dresscodes zoals het Chiro-uniform. In het Brusselse project Schatten van mensen gebeurt dit.

Kennismaking met culturele tradities, kennis en kunde
Taalverschillen vormen een grote uitdaging. In tegenstelling tot andere schatten spreken niet alle BON-schatten Nederlands, Engels of Frans. De projectleiders van Erfgoedcel Brussel en Citizenne zoeken naar een gemeenschappelijke taal om te kunnen communiceren en om hun opzet en verwachtingen duidelijk te maken. Tijdens de startontmoeting maken ze gebruik van gebaren, tekeningen en tolken. Echter, daarmee worden toekomstige taalbarrières niet opgelost. De meeste schattenjagers zien het bijvoorbeeld niet zitten een volledig interview in een andere taal (dan hun moedertaal) af te nemen. Daarom starten projectleiders een alternatief traject met de BON-schatten. Daarin worden ze in groepjes geïnterviewd met tolken erbij om de taaldrempel voor de schattenjagers te verlagen.

Ook op de Leuvense basisschool Mater Dei vinden we hier voorbeelden van.

Een school voor iedereen
Ook de toenemende aandacht voor meertaligheid bij kinderen en hun ouders getuigt van respect voor ieders culturele eigenheid. Zoveel mogelijk wordt de link gelegd met de thuistaal. Indien nodig spreken leerkrachten ook Frans en Engels in de klas. De school maakt gebruik van pictogrammen en muzische vorming als opstap voor taaladoptie.

Een school die kiest voor pictogrammen om boodschappen te communiceren naar de ouders toe, ondervindt dat dit ook ongewenste gevolgen kan hebben. Sommige ouders krijgen het gevoel dat de school hen in kinderachtige of domme taal aanspreekt en kunnen zich beledigd of verontrust voelen. Ook elders worden wel eens vragen gesteld bij het gebruik van bepaalde symbolen. Op zoek naar een Chiro op maat van Brussel rijst de vraag of verplichte Chirokleren wel noodzakelijk zijn. Meertaligheid blijft dus zeker een ingewikkelde kwestie om mee om te gaan.