Praktijkenbank acties

6  De Torekes bieden een alternatief waarderingssysteem (arbeid, inkomen) voor wie op de reguliere arbeidsmarkt geen waardering vindt. Het staat tussen arbeid en vrijwilligerswerk in, en dat zet de opbouwwerkers van Samenlevingsopbouw Gent aan het denken: waarom zijn zogenaamde "niet-activeerbaren" hier - lees: op de stadsakker - wèl actief? Wat maakt het verschil met meer klassieke praktijken? Kunnen we activering dan meer emanciperend invullen, tegen de disciplinerende tendensen van de reguliere arbeidsmarkt in? Hoe kunnen we die veranderen als we structureel solidariteit willen ontwikkelen met bewoners uit sociaal-economisch kwetsbare en cultureel diverse wijken?

Torekes op de stadsakker

Wat is de betekenis en rol van de Torekes in het leven van (kwetsbare) buurtbewoners van Rabot-Blaisantvest? Antwoorden uit het retrospectieve onderzoek wezen op het belang van facetten die je op de reguliere arbeidsmarkt niet of minder vindt, wel op de Rabot-stadsakker: zelf je werktijd kunnen bepalen (wanneer, hoe lang), vertrekken van mogelijkheden en wensen van deelnemers (inhoud), gelijkwaardige relaties tussen deelnemers en opbouwwerkers (verhoudingen), de sociale betekenis van meewerken aan de Torekes (waardering). Vandaar de keuze van de DieGem-onderzoekers en Samenlevingsopbouw Gent om het transformatieve potentieel van de Torekes inzake arbeid in een documentaire zichtbaar te maken voor actoren van de arbeidsmarkt: hoe kan die laatste meer solidair worden georganiseerd voor kwetsbare mensen van zeer diverse afkomst? Kan er via deze weg een onderbrekende dynamiek worden geïntroduceerd in een normerende context? Een kritische reflectie op de gangbare visie op arbeid? Kunnen sleutelfiguren hun eigen rol op de arbeidsmarkt in vraag stellen? 6  Kortom, de documentaire wilde het verstorende, onderbrekende potentieel van het Torekes-project zichtbaar maken, zowel door het maken als door het tonen. Mensen vertelden informeel over hun ervaringen op de arbeidsmarkt en hoe ze zich als zogenaamd niet-activeerbare burgers op de stadsakker zeer actief opstelden. Wat zegt dat over de gangbare visie op en organisatie van arbeid? Behalve bewoners werden ook werkgevers en bemiddelaars als sleutelfiguren op de Gentse arbeidsmarkt bij de documentaire betrokken. 

Het onderzoek: de uitvoering

Hoe vullen mensen "werken op de stadsakker" in? Hoe ervaren ze dat? Wat is de "arbeidsgeschiedenis" in hun biografie?  Voor de camera vertelden vijf mensen hun verhaal. Sleutelfiguren op de arbeidsmarkt in en om Gent gingen met hen een gesprek aan, na een eerste analyse van die markt waaruit bleek dat werkzoekenden met een andere culturele herkomst uitgesloten blijven van werk. Om het transformatieve potentieel te benutten werden die sleutelfiguren - werkgevers, bemiddelaars, werknemersorganisaties - op de stadsakker zelf uitgenodigd, voor een gesprek met enkele actieve bewoners en om een uur samen te werken. Dat werd gefilmd, er werden in overleg verhaallijnen vastgelegd en de cineasten gingen aan de slag.

Vier thema's werden verwerkt: de nood aan meer aandacht voor solliciteren en sociale contacten op de arbeidsmarkt; de nood aan een andere omgang met taalverschillen; de nood aan ondersteuning voor werkzoekenden èn werkgevers; de nood aan betekenis- en waardevol werk. Na de vertoning in aanwezigheid van alle betrokkenen werd nagegaan of de sleutelfiguren op de arbeidsmarkt nu anders keken naar de activiteit en dynamiek op de stadsakker. Leidt het tot (zelf)kritische reflectie? Deze vragen werden besproken door de groepsgesprekken te analyseren, nabesprekingen te houden en de samenwerking onderzoekers/opbouwwerkers te evalueren.

Dragen de ontmoetingen tijdens dit traject bij tot meer solidariteit in superdiversiteit - lees: een meer evenredige verdeling van betaald werk over alle bevolkingslagen -, hier gebaseerd op een transformatie van de visie op en de organisatie van arbeid? Leiden ze tot leerprocessen bij sleutelfiguren op de arbeidsmarkt? Inspireren ze?

Verbinden sleutelfiguren op de arbeidsmarkt aan het verhaal over actieve buurtbewoners gevolgen voor hun rol?

Niet echt. De sleutelfiguren belichtten in ontmoetingen met de onderzoekers en opbouwwerkers vooral eigen ervaringen/initiatieven en specifieke problemen op de arbeidsmarkt, bv. om laaggeschoolde arbeiders te vinden. Buiten beeld bleven in hun toelichtingen oudere werkzoekenden van allochtone afkomst, mensen die op de stadsakker wèl massaal aanwezig zijn. Deze gesprekken volstonden niet om het onderbrekende potentieel van de stadsakker uit te spelen.

Het verhaal van de stadsakker bracht de gesprekspartners wel bij een dysfunctie van de huidige arbeidsmarkt die dicht bij hun werkelijkheid staat: mensen werven voor laaggeschoolde arbeid, ondanks de grote werfreserve. Sommige werkgevers zijn afhankelijk van een specifieke groep laaggeschoolde werkzoekenden die tot voor kort buiten beeld vielen en waar relatief veel mensen met een andere culturele afkomst bij horen. Dat kan zorgen voor meer onderlinge afhankelijkheid, die tot meer erkenning kan leiden van mensen met een andere herkomst op de arbeidsmarkt. Maar potentieel in deze actieve oudere buurtbewoners zagen de sleutelfiguren op basis van dit gesprek niet.

Er wordt op de arbeidsmarkt wel geijverd om bij het aanwerven negatieve effecten door culturele verschillen weg te werken, bijvoorbeeld door meer tijd en ruimte (voor coaching) te creëren, om "moeilijk bemiddelbaren" hun potentieel te laten zien.   Desondanks blijft de normerende dynamiek sterk overeind: je moet je kwalificeren en socialiseren, wat ook je afkomst is. Naast productiviteit komen daarnaast op de arbeidsmarkt andere waarden naar boven, zoals het belang van maatschappelijk verantwoord ondernemen, met aandacht voor sociale duurzaamheid en culturele diversiteit. Ook dat kan voor een onderneming "winst" betekenen, beseft men. Zo engageren ook werkgevers zich in intensieve langetermijnleerprocessen om bv. toenadering te vinden tot etnisch-cultureel diverse leefwerelden, ook buiten de arbeidsmarkt om, bv. in de privésfeer, al is daar ook terughoudendheid.   Een kleinere afstand tussen werknemers en werkgevers kan leiden tot vertrouwensbanden en tot nieuwe inschattingen van het potentieel van werknemers, bv. omdat men een levensverhaal en een leefwereld leerde kennen. In zulke contacten zit een transformerend potentieel. Ook tussenpersonen kunnen hierin een rol spelen.

Leveren rechtstreekse ontmoetingen van actieve burgers en sleutelfiguren uit de arbeidsmarkt op de stadsakker iets op?

Kan een rechtstreekse ontmoeting wèl een onderbrekende arbeidsmarktdynamiek inluiden en subjectiverende (dus minder socialiserende) leerprocessen ondersteunen bij actoren op de arbeidsmarkt? Kan de dynamiek op de stadsakker deze actoren anders - meer solidair - doen kijken naar hun rol?

  Taal en taaldiversiteit. Communiceren in het Nederlands ging tijdens de ontmoeting vaak niet, wat tot ongemakkelijke gevoelens leidde en mensen uit hun comfortzone bracht. Functioneel samenwerken lukte wel. Sommige sleutelfiguren hielden vast aan de cruciale rol van kennis van het Nederlands op de arbeidsmarkt, anderen nuanceerden de zwart-witstelling.

Sociale contacten op het werk. Sociale contacten maken dat bewoners actief kunnen zijn op de stadsakker en bijdragen tot solidariteit in superdiversiteit. Taaldiversiteit hindert die contacten, maar ook het gebrek aan tijd en ruimte voor contacten op de arbeidsmarkt kwam in dit verband ter sprake. Volgens sommigen verklaart die grotere druk mee de discrepantie tussen sociale actieve burgers en hun inactiveerbaarheid op de arbeidsmarkt.

  Waarden en normen inzake werk verschillen sterk. De waaier gaat van een voor een werkgever rendabele bijdrage aan de productiviteit, tot arbeid als zinvolle en sociaal gewaardeerde activiteit waarvan de werknemer de waarde mee bepaalt. De verschillen bepalen mee de ongelijke toegang tot de arbeidsmarkt. Maatschappelijk verantwoord ondernemen biedt een waardenkader aan dat meer kansen op solidariteit biedt. In de documentaire denken de bewoners kritisch na over de arbeidsmarkt. Zij tonen zich anders dan niet-bemiddelbaar of -activeerbaar: ze zijn trots op wat ze presteren en hechten belang aan bv. de onderhandelingsruimte die ze op de formeel georganiseerde arbeidsmarkt niet (altijd) aantreffen. Onderhandelbaarheid lijkt een hefboom om anders te kijken naar de arbeidsorganisatie.

De vertegenwoordigers van de werknemers en bemiddelaars zagen op de akker een andere arbeidsmarkt, met meer tijd en ruimte voor de integratie van de precaire groepen waarvoor zij naar integratie op de arbeidsmarkt streven. De stadsakker en zijn potentieel zetten hen aan tot nadenken over een arbeidsmarkt met bv. tragere leerprocessen. (Kijkend naar de demografische evolutie beseffen ze dat er misschien geen keuze zal zijn). Het besef leefde dat de twee betrokken partijen - buurtbewoners en werkgevers - misschien een verbindende gids nodig hebben en dat de vormgeving van de arbeidsmarkt  (aanwerving, normen en waarden) meer mogelijkheden moet bieden voor de stadsakkerwerkers. Sommigen, bv. vertegenwoordigers van kleine ondernemers, houden vast aan hun beeld van de rol en positie van de zelfstandige ondernemer en zien actieve buurtbewoners maar moeilijk meedraaien.

Ontmoetingen als deze tussen actieve bewoners en actoren van de arbeidsmarkt kunnen een vonk doen ontstaan in een proces dat ongetwijfeld traag zal verlopen. Maar als het onderbrekende potentieel van de stadsakker verbonden wordt met ruimere maatschappelijke dynamieken - evoluerende normen en waarden op de arbeidsmarkt, demografische ontwikkelingen, denken over taal en taalgebruik - kan het betekenisvol worden bij het aanboren van andere vormen van solidariteit. Eén "verstorende" ontmoeting volstaat niet om de visie op arbeid te herdenken.  

Ontmoetingen tijdens de documentaire over het verstorende potentieel van de activiteiten op de stadsakker

De documentaire wilde het transformatieve potentieel van het werk op de stadsakker breder ontsluiten. Zo kan Samenlevingsopbouw Gent weer nieuwe ontmoetingen organiseren, via het scherm en dus gemedieerd.   Uit de eerste reacties blijkt alvast dat het spanningsveld "onderbrekend"/"transformerend" en/of "integratie op de arbeidsmarkt zoals hij is", wordt opgemerkt. De makers worstelden er inderdaad voortdurend mee. Het verdient aanbeveling om van de documentaire een onderdeel te maken van een ruimere maatschappelijke dynamiek die het onderbrekende potentieel van de stadsakker in verband brengt met andere dynamieken op de arbeidsmarkt. Zie hierboven. 

  Dit actieonderzoek en de bijbehorende documentaire kan de weg openen naar een dialoog tussen diverse leefwerelden: die van de buurtbewoners, van de bemiddelaars en vertegenwoordigers van de werknemers, en van de werkgevers. Met name doordringen tot die laatsten verliep moeizaam. Solidariteit in diversiteit, bijvoorbeeld in een buurtgemeenschap, wordt niet vanzelf vertaald naar solidariteit in diversiteit op de arbeidsmarkt. Ontmoeting bleek geen voldoende waarde te zijn om tot een onderbrekende dynamiek te komen en kritisch te reflecteren over die arbeidsmarkt. Er is nood aan andere bronnen van solidariteit op andere plaatsen, en dus aan een breder proces om de gangbare praktijken te "onderbreken".