Een huis vol verschil

Solidair Wonen biedt in drie herenhuizen een thuis aan veertien personen van diverse herkomst. Iedere bewonersgroep bestaat uit één of meerdere Belgen en een aantal vluchtelingen. Huidige en voormalige bewoners zijn afkomstig uit Afghanistan, België, Congo, Djibouti, Nepal, Senegal en Togo. De initiatiefnemers (VLOS vzw, CAW Oost-Vlaanderen en vzw VOS) zorgen van bij de aanvang voor deze diversiteit. Ook nu nog bewaken ze de diversiteit en houden ze die zo groot mogelijk wanneer ze op zoek moeten naar een nieuwe bewoner. De welzijnswerkers en niet de bewoners zelf bepalen wie deel uitmaakt van welke bewonersgroep.

De initiatiefnemers van het project kiezen van bij de aanvang voor een etnisch-culturele mix van bewoners. Niet alleen omdat zowel Belgische mannen als vluchtelingen moeilijk toegang vinden tot de reguliere woningmarkt. Maar ook vanuit de overtuiging dat samen leven met mensen van andere herkomsten een sterke meerwaarde levert voor alle bewoners. En effectief, sommige bewoners ervaren de diversiteit als leerrijk en fijn. Volgens andere bewoners bemoeilijkt de diversiteit net het samen leven. 

De keuze voor een etnisch-culturele bewonersmix brengt ook leeftijds- en taalverschillen met zich mee. De Belgische bewoners zijn meestal veertigers en vijftigers, een stuk ouder dan de twintig tot dertigjarige vluchtelingen. 2  Ook al hebben de bewoners elk hun eigen moedertaal, in de solidaire woningen is Nederlands in principe de voertaal. In praktijk zijn bewoners en woonbegeleiders daar flexibel in. Ze schakelen soms over op andere talen. Sommige Belgische bewoners staan dan weer op het gebruik van het Nederlands. Dit zorgt al eens voor wrevel.

12  De drie bewonersgroepen zijn in een aantal opzichten gemixt, op andere vlakken verschillen ze minder van elkaar. Tijdens de eerste jaren kozen de initiatiefnemers enkel mannelijke bewoners. In 2014 woonde voor het eerst ook een vrouw in een solidaire woning. De sociaaleconomische positie van de bewoners loopt sterk gelijk: ze bevinden zich allen in een kwetsbare situatie. De Belgische bewoners kennen veelal een langere geschiedenis van armoede en sociale uitsluiting, met vaak een periode in de dak- en thuisloosheid. De vluchtelingen-bewoners bevinden zich meestal door hun recente migratie-achtergrond en hun zwak burgerschapsstatuut in een financieel kwetsbare situatie.

Samen op kot

8  De woonbegeleiders vergelijken het samen leven in een solidaire woning wel eens met het ‘samen leven op kot’: bewoners delen een huis maar leiden er grotendeels hun eigen leven. Ze ondernemen van tijd tot tijd samen activiteiten zoals barbecueën, een film kijken en voetballen, maar nu ook weer niet wekelijks. 

Bewoners die samen onder één dak wonen, ondersteunen elkaar in hun dagelijkse bezigheden. Iemands herkomst is daarbij van weinig belang. Volgens wat iemand weet of kan springt die bij: een medebewoner meenemen met de auto voor grote inkopen, zware spullen helpen verhuizen, officiële documenten vertalen en helpen invullen of wegwijs maken in het lokale dienstenaanbod. 

3  Door elkaar beter te leren kennen, groeien wederzijds respect en hechte banden tussen bewoners. Sommigen beschouwen elkaar als vriend of familie. Vooroordelen verminderen en met mondjesmaat nemen erkenning en respect voor andere culturen en religieuze gebruiken toe, al blijft zo’n verandering in houding vaak beperkt tot een individuele medebewoner.

Deze solidaire praktijken gaan met ups en down. Perioden waarin het samen leven goed gaat, wisselen af met meer gespannen en conflictvolle periodes. Persoonlijke problemen, strubbelingen tussen enkele bewoners of negatieve gebeurtenissen zetten de groepsdynamiek in huis onder druk. In die perioden zijn bewoners meer op zichzelf gekeerd en minder bereid om zorg voor elkaar op te nemen. 5  Op zo’n momenten speelt de woonbegeleider een onmisbare rol: individuele bewoners ondersteunen, problemen bespreekbaar maken in de groep, oplossingen zoeken en waar nodig scheidsrechter spelen.

Erkenning zoeken voor alternatieve woonvorm

6  Solidair wonen is een reactie op de hoge woonnood van kwetsbare groepen in Sint-Niklaas en hun moeizame toegang tot de reguliere huurmarkt. Drie welzijnsorganisaties blijven niet langer aan de alarmbellen trekken in afwachting van een antwoord van het beleid, maar gaan zelf aan de slag en realiseren het recht op wonen voor enkele van de meest kwetsbaren in hun stad. Ze creëren een nieuwe collectieve woonvorm en drukken zo de kostprijs voor de bewoners. Op die manier maken ze  kwaliteitsvol wonen ook voor een aantal personen met een beperkt inkomen betaalbaar.

Ook in andere steden nemen particulieren en welzijnsorganisaties het initiatief om groepswoningen te starten. Tot op vandaag vindt dit nieuwe woonconcept nog geen erkenning in de regelgeving. Zowel de huizen als de bewoners vallen tussen bestaande ‘etiketten’. Ze schipperen tussen eengezinswoning of meergezinswoning en tussen het statuut van alleenstaande of samenwonende. De wettelijke eisen over de fysieke indeling van de woningen zetten het project onder druk. De bewoners dreigen een stuk van hun uitkering te verliezen en het schaalvoordeel van de groepswoning dreigt zo weg te vallen. Daarover onderhandelen de initiatiefnemers van Solidair Wonen met bevoegde instanties als RVA, OCMW en mutualiteiten. Hun doel is om het inkomen van de bewoners te garanderen. 9  Ze pleiten voor een structurele plaats van hun solidaire woningen in het Vlaamse woonlandbeleid en -praktijk.

De beroepskrachten die het project omkaderen ijveren voor het recht op wonen en het behoud van economische rechten. De bewoners worden daar niet bij betrokken. Toch ervaren ook de bewoners zelf de gevolgen van een gebrek aan erkenning van hun woonsituatie in de bestaande regelgeving. Zij dreigen individuele, financiële voordelen te verliezen. Op zo’n momenten komen zij wel zelf op voor hun rechten. Inwoners van Sint-Niklaas in een financieel kwetsbare positie hebben recht op een gratis rol vuilniszakken per jaar. Eén bewoner dreigde die rol niet te krijgen, een medebewoner had al een rol opgehaald. De man gaf niet op en bleef ijveren tot ook hij zijn rol meekreeg van de stadsdienst. Hun stabiele woonsituatie helpt bewoners op zo’n momenten voor zichzelf opkomen. Ze staan sterker dan voorheen in hun schoenen.

Samen wonen is geven en nemen

10  Solidair Wonen brengt vier à vijf bewoners samen die niet voor elkaar kiezen en elkaar niet kennen. Ze delen een huis waarin ze elk hun eigen kamer hebben maar lopen elkaar in de overige ruimten voortdurend tegen het lijf, week in week uit. Door die herhaalde ontmoetingen, altijd opnieuw,  leren de bewoners elkaar beter kennen. Hun onderlinge banden versterken. In hun dagelijkse gesprekken komen culturele gewoonten of gebeurtenissen uit de herkomstlanden aan bod. Aan de keukentafel babbelen ze over kook- en eetcultuur, na het journaal praten ze na over gebeurtenissen in de verschillende herkomstlanden, ze wisselen foto’s van vroeger uit en vertellen bijhorende levensverhalen. Zo leren de bewoners elkaars cultuur en herkomstland kennen en groeit culturele erkenning en respect.

Het delen van gemeenschappelijke ruimten, daagt de bewoners uit om samen zorg te dragen voor hun huis. Dat kan het samenwonen zowel positief als negatieve beïnvloeden. Wanneer ieder zijn deel van het takenpakket opneemt, hangt er een fijne sfeer in huis en is er wederzijdse waardering. Maar wanneer enkelen zich niet aan hun taken houden, komt het samen leven onder druk te staan.

3  Samen wonen in één huis, keuken, badkamer en leefruimte delen, dat confronteert de bewoners voortdurend met elkaars verwachtingen en levensstijl. Iedereen brengt vanuit zijn persoonlijke en culturele achtergrond waarden en normen over samen leven binnen in huis. En dat kan botsen. Verschillen in dagelijkse gebruiken zoals bezoek ontvangen, poetsen en afwassen leiden meer dan eens tot irritaties en conflict. Zo’n strubbelingen zijn ook aanleiding voor een dialoog over verschillen. Bewoners slagen er niet altijd in om zelf zo’n gesprek op gang te brengen.   De woonbegeleider doet dan vaak de rust terugkeren, maakt het conflict bespreekbaar en laat de bewoners elkaars standpunten begrijpen. Ze onderhandelen over alle normen die spelen in een conflict en zoeken een gedeelde oplossing. Op die manier buigen ze een conflict om tot een constructief gesprek waarin bewoners elkaars gewoonten leren kennen, verdraagzamer worden tegenover elkaar en naar elkaar toegroeien.

Verschillende waarden of normen leiden echter niet noodzakelijk tot conflict, maar kunnen net bijdragen tot solidariteit. Zo tonen heel wat bewoners vanuit hun culturele achtergrond respect voor ouderen. Ze zijn het soms ook gewoon om te koken voor de hele groep. Oudere Belgische mannen voelen zich gerespecteerd en appreciëren dat ze mogen mee eten met hun medebewoner. Die ervaring draagt bij tot een positieve beeldvorming en zet aan om elkaar te ondersteunen op andere domeinen.

Ieder een eigen thuis onder één dak

De drie solidaire woningen liggen in het stadscentrum van Sint-Niklaas, daar vind je grote huizen geschikt voor groepswonen. Deze locatie biedt de bewoners ook een plaats van waaruit ze terug meer aan de samenleving kunnen deelnemen. Dankzij de centrale ligging verplaatsen de bewoners zich makkelijk in Sint-Niklaas, zijn ze vlakbij allerlei diensten en een levendige buurt met kansen op sociale contacten. Sommige bewoners voelen zich net thuis omwille van die centrale ligging. Ze groeiden op in Sint-Niklaas, of eens in België aangekomen was Sint-Niklaas hun eerste woonplaats. Sint-Niklaas is ook ‘hun’ stad.

8  De gemeenschappelijke leefruimten brengen voortdurend ontmoetingen tussen bewoners met zich mee en mogelijkheden om samen activiteiten te ondernemen zoals samen televisie kijken, barbecueën en napraten na het avondeten. Zulke activiteiten brengen de bewonersgroep bij elkaar en versterken de onderlinge banden. Vooral wanneer de sfeer in huis goed zit, brengen de bewoners samen tijd door. Wanneer er spanningen zijn, vermijden ze elkaar eerder en trekt iedereen zich terug op de eigen kamer.

De bewoners richten eerst hun kamer in als hun ‘eigen plek’. Persoonlijke spullen bewaren ze daar, ze installeren er een laptop, een televisie, een spelconsole om er hun vrije tijd door te brengen. Pas in tweede instantie en enkel wanneer het samen leven goed verloopt en de bewoners goed overeen komen, zijn ze bereid om tijd en geld te investeren in de gemeenschappelijke ruimten in huis. Zo schildert een bewonersgroep samen de keuken op het moment dat zij een hechtere groep vormen. In een andere solidaire woning waar de bewoners al even op goede voet samen leven, zoeken zij samen nieuwe meubels om de living gezelliger te maken.

Elke dag leren

7  Door samen te wonen met anderen uit alle hoeken van de wereld, leren de bewoners voortdurend. Voor de vluchtelingen is de solidaire woning een plek waar ‘integratie in de praktijk’ vorm krijgt. Ze ervaren het dagelijkse leven in België, oefenen hun Nederlands met medebewoners en leren Belgische gebruiken en regels kennen. Maar ook Belgische bewoners leren van hun huisgenoten. Samen oefenen ze andere talen of leren ze gerechten koken uit verschillende culturen.

De confrontatie met andere vormen van kwetsbaarheid doet sommige bewoners nadenken over hun eigen positie in de samenleving en die van hun medebewoners. Belgische bewoners vragen zich af hoe het voor hen zou zijn om terecht te komen in een vreemd land waar ze niemand kennen. De jeugdige en energieke dynamiek die jongere bewoners in huis brengen, zet hen ook aan om terug actiever te leven. Voor de vluchtelingen kan het samen wonen met de oudere Belgen in armoede een extra stimulans zijn om een eigen leven op te bouwen.

Een huis delen met drie à vier medebewoners waar je niet voor kiest, is niet altijd makkelijk. Zeker niet als die medebewoners andere gebruiken hebben. Ook het huishouden samen organiseren is niet vanzelfsprekend. Wanneer is de afwas of de keuken proper genoeg, hoe vaak moeten ze poetsen, het zijn vragen die herhaaldelijk voor meningsverschillen en spanning zorgen. Het is zowel voor bewoners als voor woonbegeleiders een voortdurend leerproces om het samen leven zo goed mogelijk te organiseren. Bewoners zijn soms zelf creatief in het vinden van oplossingen of praten een discussie uit, maar slagen daar niet altijd in zonder dat de gemoederen verhitten. 5  De tussenkomst van een woonbegeleider is soms onmisbaar. Die leidt het gesprek, zet bewoners ertoe aan om met elkaar rekening te houden en traint individuele vaardigheden voor toekomstige discussies.

‘Solidariteit’ en ‘wonen’ even belangrijk

6 Met Solidair Wonen engageren de initiatiefnemers zich voor het recht op wonen van vluchtelingen en Belgen in een precaire situatie. Het uitwerken van een nieuwe woonvorm drukt de hoge kosten en maakt kwaliteitsvol wonen voor personen met een laag inkomen mogelijk. 9  Niettemin schipperen de initiatiefnemers tussen deze doelstelling en het voortbestaan van hun project. Solidair Wonen is bijna volledig afhankelijk van de woonvergoedingen van de bewoners. Hoewel de initiatiefnemers en woonbegeleiders ook een laag en onzeker inkomen aanvaarden, worden kandidaten zonder inkomsten uitgesloten. Wanneer het inkomen van een zittende bewoner volledig wegvalt en er geen vooruitzicht is op nieuwe inkomsten, moet de bewoner uitkijken naar een andere oplossing.

De woonnood mag bovendien niet het enige motief zijn om een solidaire woning te betrekken. Het ‘solidaire’ is een even belangrijke doelstelling van het project. Kandidaat-bewoners moeten ook willen en kunnen samen wonen met anderen. Initiatiefnemers en woonbegeleiders screenen de mate waarin bewoners solidair kunnen zijn met medebewoners, ook al is het moeilijk om vooraf te bepalen hoe die solidariteit er concreet moet en zal uitzien. Personen die niet open staan om ‘samen’ te wonen of met onvoldoende sociale vaardigheden komen niet in aanmerking. Bewoners die eerder al omwille van een racistische houding of door agressief gedrag solidaire wonen bemoeilijkten worden verzocht elders te gaan wonen. De initiatiefnemers zetten niemand zonder meer aan de deur, ze zoeken steeds naar een alternatieve oplossing.

Bewoners moeten ‘solidair’ samenleven. Ze hoeven niet altijd vreedzaam samen te leven. Conflicten staan in dit project niet per se in de weg van solidariteit. In elk huishouden en in elke groep die samen leeft zijn er strubbelingen en conflicten. Die hoeven niet snel onder de mat geschoven te worden. Het zijn net vertrekpunten om een dialoog over verwachtingen, normen en culturen aan te gaan en tot meer begrip en erkenning te komen.