Stedelijkheid en diversiteit als dagelijkse realiteit

De groep deelnemers is zeer divers op het gebied van etnisch-culturele diversiteit. Het grootste deel van de deelnemers is gemigreerd uit niet-EU-landen. De herkomstlanden gaan van Syrië over Irak, Iran, Afghanistan, Marokko, Nigeria, Guinee, Palestina, Turkije tot Spanje. Slechts weinigen delen een nationaliteit met andere deelnemers.

Wat de deelnemers wel met elkaar delen is hun precaire leefsituatie en zwakke sociaal-economische positie: velen dienen rond te komen met een beperkt inkomen, beschikken over een beperkt sociaal netwerk en kampen met onzekerheid of problemen omtrent inkomen, huisvesting en verblijfsstatus.

De groep is gemengd op gebied van gender en de leeftijden liggen tussen 30 en 55 jaar. 2  De meeste deelnemers spreken meerdere talen, hoewel hun Nederlands moeilijk vordert. Binnen de learning community is Nederlands de enige gemeenschappelijke en dus de voertaal. Daarnaast wordt er regelmatig getolkt naar Frans, Engels, Arabisch en Spaans, ook door de deelnemers onderling.

12  De begeleiders van LC Nevenstroom zien de verschillende aspecten en invullingen van diversiteit niet als een probleem, maar als een realiteit en uitgangspunt voor de praktijk. Citizenne ziet (super)diversiteit als alledaagse realiteit, en hanteert deze als uitgangspunt en toetssteen voor de gehele werking van de organisatie. Diversiteit wordt als een meerwaarde benoemd in beleidsteksten, maar daarnaast weerklinkt deze meerwaarde ook in de verhalen van deelnemers en vormingswerkers. Door het inzetten op talenten worden individuele verschillen erkend, en wordt actief gewerkt aan een cultuur van gelijkwaardigheid in de groep. Naast deze waarderende visie op diversiteit, bevat het omgaan met deze enorme stedelijke diversiteit, wel een grote uitdaging om tot nieuwe vormen van gemeenschappelijkheid (bijvoorbeeld het ultieme 'Zinneke' of Brusselaarschap) te komen. Er komen immers spanningen voort uit de stedelijke diverse samenleving. Om tot solidariteit te komen, wil Citizenne mee zoeken naar een taal om met aanwezige spanningen om te gaan.

Zorgen voor: lichte solidariteit die het verschil maakt

3  In het hier en nu van LC Nevenstroom, tonen deelnemers hun bezorgdheid en betrokkenheid voor elkaar en voor anderen, maar ze komen ook tot concrete hulp en zorg voor elkaar. Het gaat hierbij om het delen van tijd, aandacht, warmte en zorg. Deze 'lichte' vormen van solidariteit zijn van grote betekenis in het leven van de deelnemers.

5  Meer structurele vormen van solidariteit zijn te vinden in de professionele omkadering van Citizenne: het werken aan de voorwaarden die nodig zijn om tot verschillende vormen van solidariteit te komen. De begeleidingsstijl, keuze voor activiteiten en het creëren van een veilige maar uitdagende leeromgeving maken de lichte vormen van solidariteit mogelijk.

Citizenne ondersteunt individuele ontplooiingsmogelijkheden, door bijvoorbeeld het netwerk van de deelnemers te verbreden en hun talenten te stimuleren. Dat leidt tot een sterke positie van individuele deelnemers, geeft hen kansen om solidair te kunnen zijn en maakt bovendien hun bijdrage aan de samenleving beter zichtbaar.

Ook het structureel engagement voor deze kwetsbare en uitgesloten groep is een vorm van solidariteit. Citizenne biedt aan de deelnemers kansen om Nederlands te oefenen, en de stad Brussel en haar (sociaal-cultureel) aanbod beter te leren kennen. De learning community biedt ook een manier om anderen te (blijven) ontmoeten, persoonlijke netwerken te vergroten en eenzaamheid tegen te gaan. Daarnaast zien we een belangrijke vorm van solidariteit in de manier waarop Citizenne drempels helpt verlagen door deelnemers wegwijs te maken in het Brussels institutionele landschap en (net als Brusselleer) hoge drempels aan te kaarten bij andere organisaties.

Inzetten op gedeeld burgerschap

De visie en werkwijze van Citizenne weerspiegelt een benadering van gedeeld burgerschap. Door het verwerven van Nederlands en het verkennen van de stad, leren de deelnemers de stad lezen en zich eigen maken, verwerven ze inzicht in de relatie tussen hun private en het publieke leven en hoe ze daarop invloed kunnen uitoefenen.

Veel van deze deelnemers hebben echter een 'onvolledige burgerschapsstatus', en zien zich beperkt in het uitoefenen van hun rechten of in het gebruik maken van het aanwezige aanbod in Brussel. De alledaagse realiteit van deze deelnemers laat dus zien dat burgerschap sterk onder druk staat door invullingen van burgerschap in termen van rechten en plichten en in termen van status. Taalverwerving en geletterdheidsverhoging worden vanuit verschillende beleidsdomeinen beschouwd als een sleutel tot sociale participatie en tot burgerschap. Er heerst momenteel echter een tendens om de verantwoordelijkheid voor het eigen leerproces bij het individu te leggen. Dit zorgt ervoor dat de reële verschillen in mogelijkheden en kansen tot leren buiten beeld blijven. 6  Precies de ervaren uitsluitingsmechanismen en drempels in de samenleving zijn een belangrijke bestaansreden van LC Nevenstroom. Het grondrecht op onderwijs en vorming wordt bijvoorbeeld bemoeilijkt door de uitstroom uit basiseducatie. Citizenne neemt als organisatie met dit initiatief een engagement op voor deze uitgesloten groep mensen.

In hetzelfde schuitje?

3  Omwille van de precaire leefsituatie van de meeste deelnemers, is ook de draagkracht van de groep beperkt. De beschreven vormen van solidariteit zoals 'er zijn', bezorgdheid en zorgen voor, zijn daarom erg belangrijk. Op sommige gebieden verschillen ze zeer sterk van elkaar (bijvoorbeeld afkomst, gezinssituatie, verblijfstijd in België), maar op andere gebieden zitten deelnemers 'in hetzelfde schuitje' (bijvoorbeeld hun precaire leefsituatie). Verschillende voorbeelden van de bezorgdheid of hulp voor elkaar, komen dan ook voort uit een gedeelde ervaring, bijvoorbeeld met instanties of situaties.

10  Andere vormen van solidariteit vertrekken precies vanuit een wederzijdse afhankelijkheid. In de meertalige context van de groep vertalen en hertalen zowel deelnemers als begeleidsters voortdurend voor elkaar. De begeleiders spreken de deelnemers aan op hun sterktes en talenten. Daardoor voelen mensen zich niet alleen gewaardeerd, maar worden ze ook aangesproken op hun potentiële bijdrage aan het samenleven. Talenten worden niet alleen opgespoord en verder ontwikkeld, ze worden ook zichtbaar gemaakt en ingezet. Zo schakelt Citizenne haar deelnemers regelmatig in als vrijwilliger, zodat talenten een meerwaarde krijgen voor alle betrokken partijen.

Om tot al deze vormen van solidariteit te komen, is het kunnen ontmoeten van elkaar en van onbekende anderen vaak een belangrijke voorwaarde. Door elkaar te ontmoeten kunnen gedeelde ervaringen in beeld komen en kan wederzijdse afhankelijkheid groeien. Vele deelnemers ervaren de ontmoeting zelf dan ook als een vorm van solidariteit: in het dagelijkse leven van deze mensen maakt 'er zijn', en de ervaring van warmte en verbondenheid op zichzelf reeds een groot verschil. Ontmoeting geeft ook aanleiding tot het verbreden van het netwerk. Deze groep is voor vele deelnemers immers een van de weinige plaatsen waar zij een vorm van (lots)verbondenheid ervaren en waar ze hun relaties in en met de stad kunnen uitbreiden en verknopen.

Bouwen aan een nest en web in de stad

Citizenne ziet de stad als een rijke omgeving voor uitwisseling en ontmoeting tussen Brusselaars. Voor alle projecten en praktijken probeert Citizenne de stad als canvas en als 'emancipatiemachine' aan te wenden. Op deze manier verankert deze learning community zich in het grootstedelijke landschap van Brussel. 8  LC Nevenstroom gebruikt de werkplek van Citizenne aan de Steenkoolkaai in hartje Brussel als uitvalsbasis. Deze plek heeft een soort nestfunctie voor de groep: het is een veilige en vertrouwde omgeving voor de groep. Het is ook de enige plek die alle deelnemers met elkaar delen, gezien ze in verschillende Brusselse gemeenten wonen.

7  De plek staat echter ook in verbinding met tal van andere plekken. De groep is immers verbonden met alle hoeken van de wereld door de persoonlijke netwerken van de deelnemers. Een van de doelen van LC Nevenstroom is het vergroten van de 'actieradius' van de deelnemers. Vele activiteiten gaan dan ook op verplaatsing door, elders in de stad. Gemeenschapscentra, musea, lokale buurtinitiatieven en publieke plaatsen worden samen met de vertrouwde groep bezocht. Deze fysieke uitvalsbasis vormt dus tegelijk een belangrijke knoop in een stedelijk web of netwerk. Leren krijgt net vorm door deze afwisseling tussen veilige en waarderende groepsactiviteiten 'binnenshuis' met de kennismaking met het levendige, maar vaak ook hoogdrempelige (sociaal-culturele) aanbod 'buitenshuis'.

In de getuigenissen van de deelnemers lopen de betekenissen gelinkt aan de groep (LC Nevenstroom), de plaats (Steenkoolkaai) en de organisatie (Citizenne) sterk dooreen. Het behoren tot een groep die samen activiteiten onderneemt lijkt een sterkere betekenis te hebben dan de fysieke plaatsen waar deze activiteiten plaatsvinden. Deelnemers vinden het vooral belangrijk wat ze op concrete plekken in de stad kunnen leren of doen, zoals Nederlands oefenen, Brussel beter leren kennen of anderen ontmoeten.

"Leren koppelen aan het echte leven"

6  De inbedding van basiseducatie in het onderwijsdomein blijkt met haar modules en eindtermen te zorgen voor een kleine 'restgroep' van 'uitgeleerden'. Omdat Brusselleer en Citizenne merkten dat er bij deze groep toch een grote vraag naar oefenmogelijkheden voor het Nederlands bestond, ontstond LC Nevenstroom. In deze praktijk verbinden de begeleidsters het leren van de taal op een alternatieve manier  aan de alledaagse ervaring van het leven in de stad.

In Citizenne vindt het leren plaats binnen een vrijetijdscontext. Het leren in deze groep spitst zich voornamelijk toe op het oefenen van het Nederlands, het leren in en van de groep en het lezen en toe-eigenen van de stad. Via deze weg willen de vormingswerkers zowel aan de individuele als collectieve emancipatie van de deelnemers werken. Citizenne ziet vorming en educatie als een manier om verbondenheid en nieuwe verbindingen in de stad te stimuleren.

10  Daarbij is belangrijk is dat leren steeds in groep gebeurt. In een open sfeer met respect voor verschil, maar vertrekkend vanuit een principe van gelijkwaardigheid, gaat de groep op zoek naar dingen die men deelt. Ook hier kiezen de vormingswerkers voor het werken rond talenten van de groep, om de dynamiek en eigenheid van de deelnemers te versterken. Zo koos de gehele groep recent een nieuwe naam voor LC Nevenstroom: De Bezige Bijtjes, waarbij het samenwerken aan een gemeenschappelijk doel centraal staat.

2 Het oefenen van Nederlands wordt verbonden met het dagelijkse leven, en is in feite datgene wat groep bindt. Uit de ervaringen van de deelnemers blijkt ook hoezeer de taal de relatie tot elkaar en tot de ruimere samenleving bepaalt: taal en geletterdheid zijn een vorm van burgerschap. De vormingswerkers geven een brede invulling aan geletterdheid en vertalen dit ook als het verkennen of 'leren lezen' van de stad door middel van zeer verscheiden activiteiten. Door de stad leesbaarder en op die manier toegankelijker te maken, kunnen deelnemers er zich beter thuis voelen en kunnen ze zich de stad toe-eigenen.

Zachte transformatie van een hoogdrempelig veld

6  Door deelnemers toe te leiden tot het ruimer (sociaal-culturele) aanbod en door drempels, zoals betaalbaarheid en toegankelijkheid, actief aan te kaarten binnen een netwerk van organisaties, draagt Citizenne bij aan een zachte transformatie van een hoogdrempelig veld. Deze structurele vorm van solidariteit balanceert echter tussen het bevestigen en veranderen van het bestaande veld. We zien dat de opvang van deze groep deelnemers een belangrijke meerwaarde creëert voor de deelnemers. Tegelijk is en blijft LC Nevenstroom ook een apart circuit voor een restgroep van uitgeleerden uit basiseducatie. Al spannen beide organisaties zich in voor een 'warme overgang' tussen beide circuits, de aanwezige vormen van uitsluiting die sterk bepaald zijn door het bovenliggende beleid, blijven helaas behouden.

1 In de activiteiten gaat er veel aandacht naar erkenning en waardering van culturele verschillen. Verschillen in termen van sociaal-economische ongelijkheid komen in de activiteiten veel minder aan bod. Wel leveren de vormingswerkers en de organisatie veel inspanningen  om eventuele financiële drempels van de learning community actief weg te werken. Tegen de beleidsachtergrond van besparingen en strakke beoordelingskaders, is het echter geen vanzelfsprekende keuze voor een organisatie om dit zelf te dragen.