Superdiversiteit als gegeven, armoede als uitdaging

De Rabot-Blaisantvest is een wijk in de 19de eeuwse gordel rond Gent. Het is een dense, superdiverse wijk met erg veel verloop. Er wonen verhoudingsgewijs meer etnisch culturele minderheden (51,3%) en niet-Belgen (26,6%) dan in andere wijken van Gent. Daarenboven is het Rabot een arme wijk. Het gemiddeld netto inkomen is er lager en er wonen relatief veel leefloners en werklozen.

Bij de aanvang van het Torekesproject was de superdiversiteit in de wijk niet hét probleem of de aanleiding. Na verloop van tijd treedt vooral de sociaal-economische realiteit in de wijk, met name veel kansarmoede, naar voren als een uitdaging voor de verdere uitwerking van het project.

12  Niettemin speelt de complementaire munt flexibel in op nieuwe noden en groepen in een wijk met een groot verloop en een grote diversiteit aan bewoners. Het Torekesproject mobiliseert een zeer diverse groep van bijna driehonderd vrijwilligers om zorg te dragen voor de buurt. Die vrijwilligers zijn niet alleen divers naar etnisch-culturele herkomst. Die groep toont ook heel wat verschillen naar leeftijd, migratiestatuut, gender, religie en taal. De Turkse gemeenschap van het Rabot, grotendeels afkomstig uit de landbouwstreek Emirdag, vindt aansluiting bij de volkstuintjes en de stadsakkers op de Site. Blanke gezinnen uit de middenklasse verzorgen de kippen op de Site. Met de Torekes die ze hiervoor krijgen, huren ze een volkstuintje. Samenlevingsopbouw ondersteunt de inzet van sociaal-economisch kwetsbare bewoners die in de Torekes een kans zien om hun inkomen te verhogen.

Samen werken, samen delen

8  Tijdens hun inzet voor de buurt delen de vrijwilligers publieke ruimtes zoals de Site en het Witte Kaproenenplein. Ze leren er elkaar beter kennen. De verstandhouding neemt toe, vooroordelen krijgen minder kans. Ook wie niet kan bijdragen, schuift over de middag mee aan tafel tijdens de picknicken op de Site. Op die manier groeit een band tussen de vrijwillige buurtbewoners. Komt één van de vrijwilligers een tijdje niet meer opdagen, dan lokt dat bezorgdheid uit bij de anderen. Sommige vrijwilligers sparen hun Torekes op en trakteren de groep in het Eetcafé. Eén vrijwilliger kocht met zijn Torekes een tweedehands fiets voor de zoon van een andere vrijwilliger die dit zelf niet kan betalen. 

10  Die vormen van solidariteit zijn het sterkst tussen mensen met een kwetsbaar profiel waaronder langdurig werklozen, mensen zonder wettig verblijf en vrijwilligers met een laag pensioen. Het werk op de Site brengt hen regelmatig en intensief in contact. De erkenning van een gedeelde, kwetsbare situatie versterkt hun lotsverbondenheid en leidt tot een ‘wij-gevoel’.

3 Al die concrete vormen van directe solidariteit tussen buurtbewoners komen niet van zelf, maar steunen op de inzet van professionals en buurtorganisaties. Verschillende overheden subsidiëren omkaderend personeel en maken de alternatieve vergoeding van activiteiten in het kader van het Torekesproject mogelijk. Op die manier dragen zij indirect bij tot een solidaire gemeenschap op de Site en het Witte Kaproenenplein.

Doe-participatie in de wijk

Het Torekesproject stimuleert positieve ontmoetingen in de publieke ruimte en op die manier ook de ontwikkeling van een meer hechte sociale gemeenschap van diverse wijkbewoners.

Wanneer die bewoners zich de publieke ruimte als gedeelde eigenaars toeëigenen, krijgt die sociale gemeenschap ook een politieke dimensie. De Site is ‘hun’ ruimte en het Witte Kaproenenplein ‘hun’ plein die ze zelf inrichten en onderhouden. Door mee te investeren in de kwaliteit van de materiële infrastructuur van die plekken stimuleert de lokale overheid deze specifieke vorm van actief burgerschap onder de buurtbewoners. 

In het Rabot wonen veel mensen zonder statuut van staatsburger. Ze zitten in een verblijfsprocedure of verblijven hier onwettig. Andere bewoners krijgen een label als inactieve burgers omwille van hun langdurige werkloosheid. De initiatiefnemers van het Torekesproject beschouwen gedeelde betrokkenheid van buurtbewoners op het publieke domein als een volwaardige vorm van ‘doe-participatie’. Net daarom tonen ook ‘illegale’ of ‘inactieve’ bewoners zich wel als actieve burgers in de wijk.

Vanuit hun gezamenlijke inzet drukken de betrokken buurtbewoners de wens uit om mee vorm te geven aan de buurt en de samenleving. 1 De vele discussies in het Torekesproject over deelname, verloning en het realiseren van sociale grondrechten reflecteren wensen en verwachtingen met betrekking tot sociaal-economische inclusie en herverdeling. Gemarginaliseerde personen en groepen dwingen respect af in de wijkgemeenschap en vragen op die manier naar culturele erkenning. Voorheen politiek machteloze groepen eisen politieke vertegenwoordiging door zich mee te gaan mengen in de huidige en de toekomstige vormgeving van het publiek domein in hun wijk. 6  Op die manier verstoren ze een topdown gerichte aanpak van stedelijke planning en ruimtelijke ontwikkeling.

Meer ruilen en ontmoeten

Het Torekesproject betrekt wijken en groepen die economisch gezien vaker uit de boot vallen zoals mensen zonder wettig verblijf, langdurig werklozen en mensen met een laag pensioen. Die groepen zetten zich in voor buurtinitiatieven en met de Torekes die ze daarmee verdienen kopen ze levensnoodzakelijke middelen. Zo raken ze betrokken in een complementair economisch systeem in de wijk dat gebaseerd is op onderlinge afhankelijkheid. 

Intermediaire organisaties en professionals investeren in het betrekken en ondersteunen van deze groepen. Vooral opbouwwerkers spelen een centrale rol in dit project. Zij organiseren de werknamiddagen, bieden individuele begeleiding en stimuleren een positieve groepssfeer. 

9  Dit leidt tot een langdurige en intensieve deelname van een groeiende groep kwetsbare vrijwilligers aan het complementair economisch systeem. Deze deelnemers zijn vragende partij om de Torekes, liefst omgeruild naar euro’s, in te zetten in meer voorzieningen en winkels en voor de aankoop van meerdere producten. Dit brengt een nieuwe discussie met zich mee: moet armoedebestrijding niet meer aandacht krijgen in een project waar oorspronkelijk buurt-, buren- en milieuzorg als gedeelde waarden centraal stonden?

Op publieke ruimtes in de wijk bewerkstelligt het Torekesproject meer, diverse en intense contacten. 3 Buurtbewoners zien de vrijwilligers aan de slag op de stadsakker of bij het herinrichten van een plein. 7  Onverschilligheid en vooroordelen maken er plaats voor meer verdraagzaamheid en leiden zelfs tot waardering voor eerder gestigmatiseerde groepen. Meer intensieve ontmoetingen tijdens het samenwerken in het kader van werknamiddagen op de Site versterken de solidariteit onder de deelnemers. Vooral een etnisch-cultureel diverse groep vrijwilligers, met als gemeenschappelijk kenmerk een kwetsbare positie op de arbeidsmarkt, vindt met de steun van opbouwwerkers hun weg naar die werknamiddagen.

De Site en het Witte Kaproenenplein, gedeelde plaatsen

8  De Site, een project van tijdelijke invulling op een voormalig fabrieksterrein in de wijk, biedt een grote open ruimte met onder meer volkstuintjes, stadsakkers, een serre, een broodoven en picknickplaatsen. De Torekes versterkten de aanwezige dynamiek op de Site en spelen ondertussen een fundamentele rol in het beheer ervan. Je kan een volkstuintje huren voor 150 Torekes per jaar. Voor het werk op de stadsakkers krijg je 25 Torekes per uur. De groenten van de akker kan je kopen met Torekes. Ook vrijwilligers die zich inzetten voor de activiteiten op de Site, zoals de wekelijkse voetbaltraining en werknamiddagen, ontvangen daarvoor Torekes.

Het Witte Kaproenenplein is een kleiner stuk groen gelegen tussen woningblokken aan een van de centrale straten in het Rabot. Tot voor kort was het een ‘restruimte’ die niet gebruikt werd door de buurt en er vaak onverzorgd bijlag. Studio Basta en Samenlevingsopbouw Gent namen het initiatief om het plein op een participatieve manier te herwaarderen. Buurtbewoners die meewerkten aan de heraanleg kregen Torekes. En ook zij die zich daarna inzetten voor het onderhoud van het plein houden daar Torekes aan over.

4  Beide plekken bieden ruimte voor experiment. Er is geen strak vooropgesteld kader, wel ruimte voor verschillende invullingen en initiatieven. De vele mogelijkheden om deze plekken telkens opnieuw in te richten en actief te gebruiken zijn van groot belang voor de solidariteit die zich daar ontwikkelt. De Torekes versterken die experimentele dynamiek. 7  Daardoor ontwikkelden deze plekken zich tot sociale settings met een veelheid aan sociale interacties. En precies omdat plaats vaak het enige is wat bewoners uit een superdiverse wijk met elkaar delen, vormt de betrokkenheid op die gedeelde plaatsen een basis voor nieuwe vormen van solidariteit.

De Torekes betrekken mensen ook op hun buurt. Ze voelen zich fier over hun wijk en het imago van de buurt verbetert. Zeker voor deelnemers met een kwetsbaar profiel stimuleren de Torekes het gevoel bij de buurt te horen.

Participeren is leren

Deelnemers raken door hun inzet voor het Torekesproject betrokken op de publieke ruimte, ze nemen er zorg voor op en denken mee na over de vormgeving en het gebruik van straten en pleinen. Buurtbewoners veranderen hun perceptie over gestigmatiseerde personen en groepen. Initiatiefnemers stellen vast hoe belangrijk inkomensverwerving is in het project en zoeken daarvoor een plaats in het project. Professionals zoeken een taal om leemtes en gebreken in allerlei voorzieningen en systemen die door het Torekesproject aan het licht komen, bespreekbaar te maken.

Dankzij de Torekes verwerven deelnemers samen met anderen een plaats in de bestaande wijkgemeenschap. Nieuwkomers weten zich geïntegreerd in de wijk en de bredere samenleving. En dat lukt hen veel meer door hun concrete inzet en aanwezigheid op de Site, dan door het volgen van integratie- en inburgeringscursussen.

6  Het Torekesproject helpt buurtbewoners niet alleen hun plaats te vinden in de wijk, het roept ook vragen op over de eigen interventielogica en stelt bestaande sociale verhoudingen en maatschappelijke structuren in vraag. Zo stellen professionals zich hardop de vraag of de inzet op leefbaarheid in de wijk niet plaats moet maken voor de strijd tegen armoede en werkloosheid. Sommige deelnemers vragen zich af waarom ze geen euro’s krijgen in plaats van Torekes en leggen op die manier een verband tussen het Torekesproject en meer heersende economische structuren in onze hedendaagse samenleving.

Inpassen in de bestaande orde?

De sterke deelname van een zeer diverse groep vrijwilligers met een kwetsbare positie stelt de bestaande ‘normale’ orde in vraag. De vele initiatieven in het Torekesproject balanceren tussen aanpassen van cultureel diverse en vooral sociaal kwetsbare groepen binnen bestaande sociale verhoudingen en maatschappelijke structuren en verstoren en uitdagen van die verhoudingen en structuren.

Enerzijds bevordert het project integratie in de bestaande sociale orde. Nieuwkomers integreren in een Vlaamse vrijwilligerscultuur. Ze stappen mee in een vorm van sociale activering en ‘verdienen’ daardoor een plaats in de bestaande gemeenschap. Ze leren zich te gedragen om aanvaard te worden in de lokale wijkgemeenschap. Een bescheiden ‘verloning’ van €2,50 per uur helpt hen te overleven. Daardoor vinden ze net iets meer aansluiting bij de logica van een competitieve arbeidsmarkt.

6 Maar het Torekesproject verstoort ook de bestaande orde. In het Torekesproject is verloning niet gekoppeld aan productiviteit. De deelnemers bepalen zelf wanneer en hoe lang ze meewerken en de taken sluiten aan bij hun specifieke mogelijkheden. Al doende bemoeien deelnemers zich met de inrichting en vormgeving van de publieke ruimte en verstoren ze de heersende planningslogica. Ze willen gezien worden als te respecteren medebewoners die niet noodzakelijk en altijd op de onderste trede van de sociale ladder in de wijk moeten staan. Andere wijkbewoners stellen de stigmatiserende etiketten die ze aan sommige personen en groepen in de wijk toeschrijven in vraag.